Qush grippi haqida

Qush grippi hayvonlarning yuqumli kasalligidir. Kasallikni keltirib chiqaradigan virus faqat qushlarni va kamroq darajada cho’chqalarni yuqtiradi. Barcha parrandalar infektsiya xavfi ostida. Ayniqsa, hayvonlar yaqin aloqada yashaydigan parrandachilikda virus juda oson tarqalib, qisqa vaqt ichida parrandalar orasida epidemiyaga sabab bo‘lishi mumkin.

Kasallik qushlarda ikki shaklda uchraydi. Kasallikning bir shakli o’rtacha og’ir; Bu tuklardagi ajinlar va ovulyatsiyaning pasayishi sifatida o’zini namoyon qiladi. Kasallikning boshqa shakli – bu juda o’limga olib keladigan juda patogen virus keltirib chiqaradigan shakl. Ushbu virus bilan kasallangan barcha qushlar odatda kasallik ta’sirining birinchi kunida o’lishadi. Kasallikning bu shakli birinchi marta 1978 yilda Italiyada aniqlangan.

Qushlarga nisbatan qanday ehtiyot choralarini ko’rish mumkin?

Eng muhim nazorat chorasi kasallangan yoki virusga duchor bo’lgan hayvonni imkon qadar tezroq o’ldirishdir. So’yilgan hayvonlarni to’g’ri ko’mish kerak (ohak va etarli chuqurlikka ko’mish). Fermer xo’jaliklari karantinga olinishi va juda ehtiyotkorlik bilan dezinfeksiya qilinishi kerak.

Virus issiqlik (56 °C da 3 soat yoki 60 °C da 30 daqiqa ushlab turilganda o’ladi) va tarkibida yod bo’lgan dezinfektsiyalash vositalari bilan o’lishi mumkin.

Virus kontaminatsiyalangan hayvon go’ngida sovuq havoda 3 haftagacha yashashi mumkin. Virus suvda 22 °C da 4 kundan ortiq, 0 °C da esa 30 kungacha yashashi mumkin. Yuqori darajada patogen virusga ega bo’lgan 1 gramm hayvon najasi 1 million parrandani yuqtirishi mumkin.

Kasallangan parrandalarning harakatlanishini cheklash (ayniqsa, shaharlararo va davlatlararo harakatlanish) va ularni nazorat ostida saqlash boshqa nazorat choralaridan biridir.

Parrandalarda epidemiyaning ahamiyati nimada?

Qush grippi epidemiyasi; Ayniqsa, og’ir patogen shakli parrandachilik va fermerlar uchun juda zararli. Misol uchun, 1983-1984 yillarda Pensilvaniyada og’ir patogen virus bilan sodir bo’lgan epidemiya 17 million parrandaning o’limiga olib keldi va Amerika iqtisodiyotiga taxminan 65 million dollar zarar keltirdi. Ushbu iqtisodiy oqibatlar rivojlanayotgan mamlakatlardagi parrandachilik sanoatiga zarar etkazadi va shu yo’l bilan pul topayotgan oilalarga sezilarli ta’sir ko’rsatadi.

Agar epidemiya butun mamlakat bo’ylab tarqalsa, nazorat qilish juda qiyin bo’ladi. Misol uchun, 1992 yilda Meksikada kuzatilgan epidemiya 1995 yilgacha to’liq nazoratga olinmagan.

Ushbu faktlardan kelib chiqqan holda, epidemiya aniqlangan yoki shubha qilingan taqdirda, davlat organlari mas’uliyatni o’z zimmasiga olishlari, favqulodda choralar rejalarini ishlab chiqishlari va epidemiyani imkon qadar tezroq nazorat qilishlari kerak.

Mamlakatda qush grippi epidemiyasi qanday tarqalishi mumkin?

Mamlakat ichida kasallik bir fermadan boshqasiga yoki bir tovuqxonadan boshqasiga juda oson yuqishi mumkin. Parranda najasida va virus bilan ifloslangan changda ko’plab viruslar mavjud. Havodagi virus nafas olayotganda infektsiyaga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, o’sha havodan nafas oladigan barcha parrandalar kasallikni tutib, kasallikni yuqtirishi mumkin. Virus bilan ifloslangan materiallar; Avtotransport vositalari, ozuqa, qafaslar, choyshablar, ayniqsa poyabzallar virusni bir fermadan boshqasiga olib o’tishi mumkin. Yuqtirilgan hayvonlarning oyoqlari va tanalari ham virusni tashishdan ehtiyot bo’lish kerak bo’lgan joylardir. Mexanik tashuvchi sifatida ishlaydigan kemiruvchilar ham kasallikning tarqalishida samarali bo’lishi mumkin. Yuqtirilgan yovvoyi qushlarning najaslari parrandachilik savdosi va parrandachilik hududlarida kasallikning tarqalishida juda faol rol o’ynaydi. Agar uy hayvonlari erkin yura olsa, kasallikning yovvoyi qushlardan uy hayvonlariga o’tishi ehtimoli katta. Ayniqsa, uy hayvonlari va yovvoyi qushlar umumiy suv manbasidan foydalansa, virus tashuvchi yovvoyi qushlarning najasi bilan ifloslangan suv manbalaridan oziqlangan uy hayvonlari kasallikka chalinishi muqarrar.

Kasallik tarqalishining yana bir manbasi antisanitariya sharoitida tirik hayvonlar sotiladigan joylardir.

Kasallik bir mamlakatdan ikkinchisiga qanday tarqaladi?

Kasallik bir mamlakatdan ikkinchisiga jonli parranda savdosi orqali tarqalishi mumkin. Ko’chmanchi qushlar, yovvoyi suv qushlari, dengiz qushlari va quruqlikdagi qushlar kasallikni bir mamlakatdan ikkinchisiga olib borishi mumkin. Ushbu qushlar uzoq masofalarga ko’chib o’tishlari mumkinligi sababli ular virusni hatto uzoq mamlakatlarga ham olib borishlari mumkin. Ayniqsa, yovvoyi suv o’rdaklari kasallikka chidamli bo’lganligi sababli, ular virusni tashuvchi va boshqa parrandalarni yuqtirgan bo’lsa ham, ular kasal deb tan olinmaydi va ular ko’plab parrandalarni yuqtirishlari mumkin.

Uy o’rdaklari, g’ozlar, kurkalar va boshqa parranda turlari virusni yuqtirishi va o’limga olib kelishi mumkin.

Kasallik qanday namoyon bo’ladi?

2003 yil noyabr oyining o’rtalaridan boshlab rivojlanayotgan Osiyo mamlakatlarida tovuqlar va o’rdaklar orasida og’ir patogen virusli infektsiya epidemiyasi qayd etilgan. Infektsiya hatto yovvoyi qush turlari va cho’chqalarda ham qayd etilgan.

Ushbu tez tarqaladigan, og’ir patogen virus bir necha mamlakatlarda ham aniqlangan. Bu holat tarixda misli ko’rilmagan darajada inson salomatligini ham, dehqonchilikni ham tashvishga soldi.

Inson salomatligi uchun xavotirning sababi bu epidemiya uchun mas’ul bo’lgan virus sifatida og’ir patogen H5N1 turini izolyatsiya qilishdir. Ushbu virus turlar o’rtasida osongina tarqalishi mumkin, shuning uchun yaqinda ikki yuqtirgan odam aniqlangan va endi bu yana sodir bo’lishi mumkin. Bu raqam, ayniqsa, Vetnam va Tailandda ortib bormoqda.

Nima uchun hozirgi epidemiyadan juda ko’p qo’rquv bor?

Jamoat sog’liqni saqlash markazlarining ushbu misli ko’rilmagan epidemiyadan xavotirlanishining bir qancha sabablari bor. Ulardan birinchisi, Osiyodagi epidemiyalarning eng keng tarqalgan sababi, ammo hammasi emas – H5N1 shtammining og’ir patogenidir. Buning sababi shundaki, bu shtamm turlar orasida o’tib, boshqa turlarda og’ir infektsiyani keltirib chiqarishi mumkin, shuning uchun odamlarni yuqtirib, odamlarning o’limiga olib keladi.

Ikkinchi va, ehtimol, muhimroq jihat shundaki, hozirgi vaziyat odamlarda pandemiya keltirib chiqaradigan yana bir gripp epidemiyasiga olib kelishi mumkin. Olimlarga ma’lumki, qush va odam grippi viruslari bir vaqtning o’zida ikkala turdagi viruslar bilan kasallangan odamning tanasida gen almashinuvini amalga oshirishi mumkin. Bu inson tanasida ilgari immunitetga ega bo’lmagan viruslarning yangi kichik guruhlari paydo bo’lishiga olib kelishi mumkin. Demak, hozirda qo‘llanilayotgan, har yili aylanib yuruvchi viruslarga qarshi ishlab chiqilgan va epidemiya mavsumlarida odamlarni kasalliklardan himoya qiluvchi vaksinalar samarasiz bo‘lib, buning natijasida mutlaqo yangi viruslar paydo bo‘lmoqda.

Agar yangi hosil bo’lgan virus genomida inson genlari etarli bo’lsa, kasallik nafaqat qushlardan odamga yuqadi, balki virus odamdan odamga ham osonlik bilan yuqishi mumkin. Agar bu sodir bo’lsa, yangi gripp pandemiyasining rivojlanishi boshlanadi. Haqiqiy qo’rquv shundaki, odamdan odamga yuqish bilan boshlanadigan bu epidemiya yuqori o’lim ko’rsatkichlari bilan rivojlanishi mumkin. Bu holat 1918-1919 yillar oralig’ida sodir bo’lgan va butunlay yangi turdagi virus bilan rivojlangan gripp epidemiyasiga o’xshash bo’lishi mumkin. Kasallik 4-6 oy ichida butun dunyo bo’ylab tarqaldi va keyingi 2 yil ichida takrorlanadigan kasallik to’lqinlari bilan butun dunyo bo’ylab taxminan 40-50 million kishining o’limiga sabab bo’ldi.

Hozirgi vaqtda odamdan odamga yuqishning aniq dalillari bormi?

Yo’q. Biroq, 2004 yil 27 sentyabrda Tailand Sog’liqni saqlash vazirligi odamdan odamga yuqishi ehtimol bir guruh oilalarda sodir bo’lganligini xabar qildi. Rasmiylarning xabar berishicha, tailandlik ona kasallikni atrof-muhit manbalaridan yoki kasal qiziga g’amxo’rlik qilayotganda yuqtirgan. Ushbu oilani tekshirish jarayonida kasallikning odamdan odamga yuqishi bilan bog’liq boshqa ma’lumotlar aniqlangan, ammo kasallik oilada cheklanganligi va yaqin atrofga tarqalmaganligi aniqlangan.

Odamlar tez-tez H5N1 shtammi bilan kasallanganmi?

Yo’q. Bu holat juda kam uchraydi. H5N1 infektsiyasining birinchi holati 1997 yilda Gonkongda qayd etilgan. Birinchi epidemiyada 18 kishi kasallangan va ulardan 6 nafari vafot etgan. Bunday holatlardan biri dalada ishlash vaqtida qushlar bilan aloqa qilgan odamlardan, qolgan 17 tasi esa tirik hayvonlar sotuvchi do‘konlarda ishlaydigan ishchilardan.

Odamlar bilan kasallanish holatlari H5N1 epidemiyasi bilan bir vaqtga to’g’ri keldi, bu qushlar va parrandalar orasida yuqori tezlikda tarqaldi. Insondan odamga H5N1 yuqishi tibbiyot xodimlari, oila aʼzolari va parrandachilar orasida ham juda cheklangan. Bu odamlarda virusga duchor bo’lganligini ko’rsatadigan H5 antikori aniqlangan bo’lsa-da, bu odamlar orasida jiddiy kasallik holatlari qayd etilmagan.

2003 yilda H5N1 Xitoyga safaridan keyin Gonkongga qaytib kelgan ikki oila a’zosida yana aniqlandi. Kasal ota vafot etdi, lekin o’g’li tuzalib ketdi. Oilaning uchinchi a’zosi bo‘lgan qizi ham nafas yetishmovchiligidan vafot etgan. Biroq qizning o’limining asl sababini aniqlaydigan namunalarni olishning iloji bo’lmadi.

Yaqinda qayd etilgan qush grippining barcha tarqalishi odamlar uchun xavf tug’diradimi?

Yo’q. H5N1 shtammi keltirib chiqaradigan epidemiyalar inson salomatligi uchun muhim ahamiyatga ega.

Inson salomatligi uchun xavfni aniqlashda qaysi shtamm qushlarda epidemiyaga sabab bo’lishini aniqlash muhimdir. Misol uchun, Tayvanda qayd etilgan eng so’nggi qush grippiga H5N2 shtammi sabab bo’lgan. Ushbu virus qushlar orasida kasallik keltirib chiqarish xavfi past va bu shtamm tufayli odamlarda hech qanday kasallik qayd etilmagan. Pokistonda qayd etilgan so‘nggi epidemiya ham H7 va H9 shtammlari bilan bog‘liq.

Ammo kasallik keltirib chiqarish xavfi past bo’lgan shtamm ham 6-9 oy ichida mutatsiyaga uchragani ko’rsatilganligi sababli, parrandalarda epidemiyalarni hisobga olish va zarur choralarni ko’rish kerak.

Pandemiyaning oldini olish mumkinmi?

Hech kim aniq bilmaydi. Gripp viruslari juda beqaror va ularning xatti-harakatlari bu borada hech qanday bashorat qilishga imkon bermaydi. Shunga qaramay, Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti ushbu masala bo’yicha optimizmni saqlab qoladi va agar to’g’ri harakatlar tezda amalga oshirilsa, gripp pandemiyasining oldini olish mumkin, deb hisoblaydi. Bu hozirda JSSTning asosiy maqsadidir.

Mudofaaning birinchi ustuvor yo’nalishi va asosiy yo’nalishi insonning virusning eng katta rezervuarlariga ta’sirini kamaytirish bo’lishi kerak: infektsiyalangan parrandalar. Bu parrandalar orasida epidemiyalarni tezda aniqlash va zudlik bilan nazorat qilish choralarini ko’rish, jumladan, barcha kasallangan parranda zahiralarini yo’q qilish va ularning tana go’shtini tegishli tarzda olib tashlash orqali mumkin.

Mavjud barcha ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, parrandalar orasida yuqori patogenli H5N1 parranda grippi epidemiyasi keng tarqalgan bo’lsa, odamlarga yuqish xavfi ham ortadi. Inson infektsiyalari sonining ortishi bilan yangi virus kichik turining paydo bo’lishi va gripp pandemiyasini qo’zg’atish xavfi ham ortadi. Parrandalarning keng tarqalgan infektsiyasi va odam infektsiyasining kuchayishi o’rtasidagi bog’liqlik hozirda Osiyoda ko’rsatilgan. Hozirgacha ko’rsatilgan odamlar va o’lim holatlari ikki mamlakatda – Vetnam va Tailandda bo’lgan va keng tarqalgan parranda epidemiyasi bilan birga kelgan.

JSST vaziyatning dolzarbligini ta’kidlab, chorvachilik va qishloq xo’jaligi sohalarida tezkor choralar ko’rishga urg’u beradi. Misol uchun, 1997 yilda Gonkongdagi barcha qushlar populyatsiyasini – taxminan 1,5 million tovuq va boshqa qushlarni yo’q qilish 3 kun ichida amalga oshirildi. Shuningdek, 2003 yilda Gollandiyada bir hafta ichida 100 million qushning taxminan 30 millioni yo’q qilingan. Ikkala holatda ham tezkor chora-tadbirlar odamlarda parranda grippi pandemiyasining oldini olgan deb hisoblanadi.

Hozirgacha bildirilgan kam sonli odam holatlari tashvishlarni engillashtira oladimi?

Ha. JSST H5N1 shtammi 2003 yil aprelidan beri qushlar orasida mavjud bo’lishi mumkinligini ko’rsatadigan ba’zi ma’lumotlarga ega. Hozirgacha odamlarda kam sonli kasallik qayd etilgani virus qushlardan odamga osonlikcha yuqmasligi mumkinligidan dalolat beradi. Biroq, H5N1 shtammining tez mutatsiyasi va boshqa turdagi gripp viruslari bilan genlarni almashish tendentsiyasi tufayli vaziyat tezda o’zgarishi mumkin.

Yuqtirilgan hayvonlarni tezda yo’q qilishdan tashqari, odamlarning infektsiyasini oldini olishning yana bir chorasi hayvonlarni yo’q qilish operatsiyalarida ishtirok etadigan ishchilarni himoya qilish bo’ladi. JSST ushbu operatsiyalarni xavfsiz bajarish bo’yicha ko’rsatmalarni e’lon qildi.

To’g’ri nazorat choralari amalga oshirildimi?

Ba’zi hollarda, ha. Yaponiya va Koreya Respublikasi parrandalar orasida tarqalishini tez va xavfsiz tarzda nazorat qilgan ko’rinadi. Hayvonlarni yo’q qilish operatsiyalari bilan shug’ullanadigan ishchilar ustida olib borilgan tadqiqotlar odamlarda infektsiyani aniqlamadi. Boshqa mamlakatlarda vaziyat yanada muammoli.

JSST parrandachilikning jiddiy epidemiyasi bo’lgan bir qancha mamlakatlar hukumatlari parrandalarni tez yo’q qilish uchun tavsiya etilgan choralarni ko’rish uchun zarur resurslarga ega emasligini tan oladi. Ushbu mamlakatlarning ba’zilarida chekka, qishloq joylarda ro’yxatdan o’tmagan parrandachilik hayvonlar rezervuarini tez va tizimli ravishda yo’q qilishni yanada murakkablashtiradi.

H5N1 dan boshqa parranda grippi viruslari bilan infektsiya bormi?

Ha. Yana ikkita shtamm odamlarda kasallikni keltirib chiqarishi isbotlangan, ammo epidemiyalar H5N1 shtammi keltirib chiqaradigan kabi jiddiy emas edi.

Qushlarda yuqori darajada patogen bo’lmagan H9N2 shtammi 1999 yilda Gonkongda ikkita bolada va 2003 yil dekabr oyining o’rtalarida Gonkongda bir bolada kasallikning engil holatlarini keltirib chiqardi. 2003 yil fevral oyida Niderlandiyada yuqori patogen H7N7 parranda grippi virusining tarqalishi 2 oydan keyin ARDSdan veterinarning o’limiga va 83 parranda ishchilari va ularning oilalarida engil kasallikka olib keldi.

H5N1 ga qarshi samarali inson vaktsinasi bormi?

Yo’q. Hozirgi vaktsinalar odamlarda H5N1 keltirib chiqaradigan kasalliklardan himoya qilmaydi. JSST vaktsina ishlab chiqaruvchilar tomonidan qo’llanilishi uchun H5N1 prototipi virusi ustida ishlamoqda.

2003-yildan boshlab H5N1 shtammi yordamida ishlab chiqilgan joriy prototip vaktsina virusidan vaktsina ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkin emas. 2004 yildagi virusning dastlabki tahlili virusning jiddiy mutatsiyaga uchraganligini ko’rsatadi.

Kasallikning oldini olish va davolash uchun dorilar bormi?

Ha. Dori vositalarining ikki toifasi mavjud. Bular M2 inhibitörleri (amantadin va rimantadin) va neyroiminidaza inhibitörleri (oseltamivir va zanimivir). Ushbu dorilar ba’zi mamlakatlarda odam grippining oldini olish va davolash uchun litsenziyalangan va qo’zg’atuvchining shtammidan qat’iy nazar samarali deb hisoblanadi.

Biroq, Vetnamdagi yaqinda o’lim holatlaridan ajratilgan viruslarning dastlabki tahlili viruslar M2 inhibitörlerine chidamli ekanligini ko’rsatdi. Amantadin qarshiligini tasdiqlash uchun qo’shimcha sinovlar o’tkazilmoqda. Hozirgi H5N1 shtammida neyroiminidaza ingibitorlarining samaradorligini tasdiqlash uchun laboratoriya tadqiqotlari davom etmoqda.

Hozirgi vaktsinalar gripp pandemiyasining oldini olishda foydalimi?

Ha, lekin faqat maqsadli foydalanilsa. Agar parrandalarni yo’q qiluvchilar kabi yuqori xavfli guruhlarga qo’llanilsa, joriy vaktsinalar inson shtammlaridan himoya qiladi va parranda virusi bilan kasallanish xavfi yuqori bo’lgan odamlarning bir vaqtning o’zida ham parranda, ham odam viruslari bilan kasallanish ehtimolini kamaytiradi. Bunday ikki tomonlama infektsiyalar parranda va odam viruslariga o’z genomlarini o’zgartirish imkoniyatini beradi, bu esa pandemiya salohiyatiga ega bo’lgan yangi gripp kichik turini rivojlanishiga yo’l ochadi.

Yillik vaktsinalar mavsumiy gripp pandemiyasi paytida odamlarni himoya qilish uchun muntazam foydalanish uchun ishlab chiqariladi. Ushbu vaktsinalar H5N1 parranda virusi infektsiyasidan himoya qilmaydi.

Shu sabablarga ko’ra JSST emlash bo’yicha ko’rsatmalarni e’lon qildi. Shunga ko’ra, hozirgi grippga qarshi uch valentli vaktsinani parrandalar orasida yuqori patogen H5N1 parranda grippi avj olgan mamlakatlarda ta’sir qilish xavfi yuqori bo’lgan guruhlarda qo’llash tavsiya etiladi.